Μιλώντας στο παιδί μου για «κρίσεις»

Της Βαρβάρας Τσουγκράνη*

Τα τελευταία χρόνια η παγκόσμια κοινότητα αλλά και η χώρα μας κλήθηκε να αντιμετωπίσει και να διαχειριστεί ποικίλες αλλαγές και καταστάσεις που επέφεραν ανισορροπία στις υπάρχουσες συνθήκες. Παγκόσμια οικονομική κρίση, υγειονομική κρίση, περιβαλλοντική κρίση μετατρέπονται σε κοινωνικές κρίσεις που προκαλούν αμηχανία και ανασφάλεια μπροστά στο άγνωστο. Κάθε τέτοια αλλαγή που συμβαίνει ξαφνικά, βίαια και απρόβλεπτα δύναται να προκαλέσει πληθώρα συναισθημάτων και συνακόλουθων αντιδράσεων. Κάθε κατάσταση που ξεφεύγει από τον έλεγχο του ανθρώπου και δεν είναι σε θέση να προβλέψει τις συνέπειές της, και δύναται με τη υποκειμενική αντίληψη του ατόμου ή την υποκειμενική εμπειρία του, να αποτελέσει πραγματικό κίνδυνο για αυτό αποτελεί μια κατάσταση κρίσης. 

Η κρίση είναι μια παροδική κατάσταση αποσταθεροποίησης του ατόμου όταν έρχεται αντιμέτωπο με μια απειλητική κατάσταση, την οποία αντιλαμβάνεται ως σημαντικό πρόβλημα που εκείνη τουλάχιστον την στιγμή δεν μπορεί ούτε να αποφύγει ούτε να επιλύσει με τις συνήθεις δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων που διαθέτει.

Ο άνθρωπος στη διάρκεια της ζωής του θα κληθεί να αντιμετωπίσει ποικίλες κρίσεις. Κρίσεις προσωπικές, κοινωνικές, οικονομικές, εθνικές και παγκόσμιες. Κάθε κρίση που βιώνει το άτομο συνοδεύεται από συναισθήματα άγχους, φόβου, σύγχυσης, ανασφάλειας, ανεπάρκειας, ανημποριάς έως και μοναξιάς. Το άτομο με την πάροδο του χρόνου και ανάλογα με τις στρεσσογόνες καταστάσεις που έχει αντιμετωπίσει αναπτύσσει προσωπικούς μηχανισμούς διαχείρισης που τον βοηθούν να προσαρμοστεί στη μεταβαλλόμενη πραγματικότητα. Η διαχείριση καταστάσεων κρίσης εξαρτάται από τη δομή προσωπικότητας του ατόμου, την επιτυχή ή όχι διαχείριση προηγούμενων κρίσεων, τα υποστηρικτικά πλαίσια που έχει το άτομο και την ψυχική ανθεκτικότητα που έχει αποκτήσει από τη διαχείριση προηγούμενων ανάλογων καταστάσεων.

 Ωστόσο, τα παιδιά δεν έχουν αναπτύξει ακόμη τους κατάλληλους γνωστικούς και συναισθηματικούς μηχανισμούς γι’ αυτό και είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε ένα γεγονός κρίσης. Επομένως ο τρόπους που θα προσλάβουν την πληροφορία αλλά και η μεταγενέστερη διαχείριση του συμβάντος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους ενήλικες και κυρίως από τους γονείς. Ο τρόπος που οι γονείς θα αντιδράσουν οι ίδιοι σε ένα τέτοιο γεγονός, ο τρόπος που θα μεταφέρουν την πληροφορία αλλά και θα νοηματοδοτήσουν το συμβάν επηρεάζει και τη διαχείριση εκ μέρους του παιδιού.

Τα παιδιά όπως και οι ενήλικες αποτελούν μέρος της κοινωνίας που βιώνει αλλαγές, δοκιμάζεται και επαναπροσδιορίζεται. Οι κρίσεις που βιώνει ένα παιδί μπορεί να είναι είτε προσωπικές και να αφορούν την σχολική ή οικογενειακή του καθημερινότητα ή να είναι αποδέκτης των κοινωνικών κρίσεων. Είναι εύλογο πως δεν είναι δυνατόν να προστατεύσουμε τα παιδιά από όλα τα δυσάρεστα γεγονότα καθώς αποτελούν μέρος της κοινωνίας αλλά και έχουν περισσότερο παρά ποτέ άμεση πρόσβαση στην πληροφορία. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να τα βοηθήσουμε στην καλύτερη κατανόηση της κατάστασης και στη διαχείριση της ώστε να μειωθεί το άγχος και η ανασφάλεια που προκαλεί το άγνωστο που ταυτόχρονα μπορεί να γίνει και απειλητικό. 

Μιλώντας στα παιδί μας για καταστάσεις που αποτελούν μια παροδική ή πιο διαχρονική κρίση προσπαθούμε να:

Ενθαρρύνουμε την έκφραση

Δίνουμε την ευκαιρία στο παιδί μας να εκφραστεί και να  κάνει ερωτήσεις για το συμβάν που το απασχολεί. Η προσπάθεια αποσιώπησης ενός γεγονότος, ενώ απασχολεί την κοινωνία, ή αποφυγής σχολιασμού του εντείνει την ανασφάλεια και το άγχος του παιδιού. Δεν υπάρχουν απαγορευμένα θέματα συζήτησης παρά μόνο αυξημένη δυσκολία χειρισμού τους.

Απαντάμε μόνο σε ό,τι μας ρωτούν 

Απαντάμε στο παιδί ακριβώς σε ό,τι μας ρωτάει και δεν δίνουμε περισσότερες πληροφορίες από όσες μας  ζητάει. Οι ενήλικες έχουμε την τάση να εξηγούμε στα παιδιά περισσότερα από όσα μας ρωτούν, ωστόσο τη δεδομένη στιγμή ζητάει να μάθει κάτι συγκεκριμένο και δεν είναι ακόμη σε θέση να δεχτεί περισσότερη πληροφορία. Αρκεί η απάντηση σε όσα ρωτάει για να καθησυχαστεί.

Ενθαρρύνουμε την έκφραση του συναισθήματος

Ενθαρρύνουμε το παιδί να εκφράσει όσα νιώθει γι’ αυτό που έμαθε, άκουσε ή είδε χωρίς να υποτιμούμε κανένα συναίσθημα και να εξηγούμε πως κάθε συναίσθημα είναι αναμενόμενο και αποδεκτό. Επιβραβεύουμε την προσπάθεια του παιδιού να εκφράσει το συναίσθημα του αναγνωρίζοντας πόσο δύσκολο μπορεί να είναι αυτό κάποιες φορές και του εξηγούμε ότι δυσκολεύει ακόμη και τους ενήλικες.

Γινόμαστε οι ίδιοι πρότυπα έκφρασης 

Αντίστοιχα εκφράζουμε κι εμείς τα συναισθήματα που νιώθουμε για όσα έχουν συμβεί, αφού είναι ανθρώπινο και αναμενόμενο όλοι οι άνθρωποι να βιώνουν πληθώρα συναισθημάτων σε δυσάρεστες καταστάσεις. Έτσι μεταφέρουμε το μήνυμα πως κι εμείς που είμαστε ενήλικες μπορεί να αισθανόμαστε αντίστοιχα συναισθήματα κι αυτό είναι υγιές.

Δεν εξωραΐζουμε την κατάσταση ή μειώνουμε τη σοβαρότητά της 

Το παιδί δεν έχει ανάγκη να ακούσει κάτι που δεν ισχύει για να καθησυχαστεί. Σίγουρα σε κάποιο άλλο περιβάλλον ή μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης θα ακούσει αυτό που συμβαίνει και τότε οι γονείς θα χάσουν την αξιοπιστία τους αν έχουν προσπαθήσει να υποτιμήσουν τη σοβαρότητα του γεγονότος. Χρειάζεται να είμαστε ειλικρινείς και να μεταφέρουμε την πληροφορία με τρόπο που να αντιστοιχεί στην αναπτυξιακή ηλικία του παιδιού.

Είμαστε ειλικρινείς και γνήσιοι

Υπάρχει περίπτωση τα παιδιά να μας ρωτήσουν πράγματα που πράγματι δεν γνωρίζουμε. Είναι καλό να είμαστε ειλικρινείς και να παραδεχτούμε όταν δεν γνωρίζουμε κάτι και θα προσπαθήσουμε να το μάθουμε ή ακόμη καλύτερα θα προσπαθήσουμε μαζί με το παιδί να βρούμε απαντήσεις.

Επισημαίνουμε και κάτι θετικό

Επισημαίνουμε στο παιδί πως παρόλες τις δυσκολίες που έχει περάσει η ανθρωπότητα ή ο άνθρωπος μεμονωμένα ωστόσο κατάφερε να βρει λύσεις και να επιβιώσει. Κάθε κατάσταση κρίσης ενεργοποιεί το άτομο και αναλαμβάνει δράση προκειμένου να επιβιώσει. Επίσης κάθε δοκιμασία που περνάμε μας γεμίζει με εμπειρίες και σοφία, χρήσιμα για την επόμενη φορά που θα χρειαστεί να διαχειριστούμε μια κρίση. 

Η κρίση ως ευκαιρία

Επικοινωνούμε με το παιδί πως οι περίοδοι κρίσεις είναι μια καλή ευκαιρία να αναδειχθούν αξίες όπως η αλληλεγγύη, ο ανθρωπισμός, η προσφορά και ο εθελοντισμός που φέρνουν τους ανθρώπους πιο κοντά και τους θυμίζουν όλα όσα τους ενώνουν που είναι περισσότερα απ’ όσα τους χωρίζουν. Επίσης μεμονωμένα το άτομο όταν ανταπεξέλθει ικανοποιητικά σε μια κατάσταση κρίσης ενδυναμώνεται ψυχικά και ενισχύεται η αυτοεκτίμησή του, ώστε να αντιμετωπίσει στο μέλλον αντίστοιχες δυσάρεστες καταστάσεις.

Η έκθεση μας σε δυσάρεστα γεγονότα αλλά και σε κοινωνικές κρίσεις είναι αναπόφευκτη. Η επιβίωση σε έναν κόσμο διαρκώς μεταβαλλόμενο προϋποθέτει δεξιότητες προσαρμογής και γρήγορης ανάκαμψης. Δεξιότητες που τα παιδιά θα καλλιεργήσουν στην πορεία της ζωής τους αλλά οι βάσεις θα τεθούν στην παιδική ηλικία βλέποντας τους γονείς τους πώς διαχειρίζονται ανάλογες καταστάσεις αλλά και πώς προετοιμάζουν τα ίδια. Άλλωστε ο τρόπος αντίδρασης και διαχείρισης των γονέων είναι εκείνος που νοηματοδοτεί τα γεγονότα για τα παιδιά και «χρωματίζει» τις ισχύουσες συνθήκες.

Η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος μέσω της Κινητής Μονάδας Ψυχικής Υγείας Ν. Φωκίδας και του Κέντρου Ημέρας Παιδιών, Εφήβων κι Ενηλίκων Ν. Φωκίδας υλοποιεί παρεμβάσεις τόσο ατομικά σε παιδιά κι εφήβους όσο και στο σύνολο της οικογένειας που βιώνει στρεσσογόνα γεγονότα. Παράλληλα πραγματοποιεί Ομάδες υποστήριξης των γονέων ενισχύοντας τον γονεïκό τους ρόλο.  Ακόμη μέσω ειδικών κλιμακίων παρεμβαίνει σε καταστάσεις κρίσεις μεταβαίνοντας στον τόπο που χρήζει υποστήριξης. Ταυτόχρονα  κατέχει ειδική άδεια από το Υπουργείο Παιδείας ώστε να υλοποιεί προγράμματα πρωτογενούς πρόληψης σε όλα τα σχολεία του Νομού και να συνεργάζεται με τις σχολικές μονάδες όταν συμβαίνει κάποιο αποσταθεροποιητικό γεγονός υποστηρίζοντας το τρίπτυχο της σχολικής κοινότητας Εκπαιδευτικοί-Μαθητές-Γονείς.

*Η Βαρβάρα Τσουγκράνη είναι Ψυχολόγος Παίδων-Εφήβων