Οδυσσέας Ανδρούτσος: Τα λιγότερο γνωστά στοιχεία της ζωής του

Του Ηλία Χρ. Θάνου

Το να γράψεις για ένα πρόσωπο – θρύλο – όπως ο Οδυσσέας Ανδρούτσος αποτελεί δύσκολο εγχείρημα. Η προσπάθεια να σκιαγραφήσεις αλλά και να αποτυπώσεις με λέξεις την προσωπικότητα, αλλά και τον τόσο περίπλοκο χαρακτήρα, ενός τέτοιου προσώπου, όπως ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, στην έκταση ενός άρθρου ή ακόμη και ενός αφιερώματος, ίσως δεν σε οδηγήσει πουθενά, παρά θα περιπλέξει τα πράγματα. Γι’ αυτό και αποφάσισα να αναφερθώ στα λιγότερο γνωστά στοιχεία της ζωής του, αποσπασματικά, έτσι ώστε να καταλάβουμε ποιος ήταν ο τρομερός Ανδρούτσος που έσκιαζε και αγαπούσε και η Ελλάδα και η Τουρκιά.

Η ζωή του Οδυσσέα Ανδρούτσου – Σύντομα^1,2,17

Ο Ανδρέας Βερούσης, ο επονομαζόμενος και καπετάν Ανδρούτσος, παντρεύτηκε την Ακριβή Τσαρλαμπά, κόρη προύχοντα της Πρέβεζας και από αυτή την ένωση γεννήθηκε ο Οδυσσέας το 1790 στην Πρέβεζα ή κατ’ άλλους στην Ιθάκη. Ύστερα από κάποια χρόνια, οι Βενετοί συλλαμβάνουν τον καπετάν Ανδρούτσο (πατέρα του νεαρού Οδυσσέα) για την συμμετοχή του στην επανάσταση του Λάμπρου Κατσώνη και τον παραδίδουν στους Τούρκους στην Κωνσταντινούπολη, όπου και αποκεφαλίστηκε το 1797. Η χήρα μητέρα του Οδυσσέα, Ακριβή Τσαρλαμπά, προσέφυγε το 1798 στη Λευκάδα, λόγω του Χαλασμού της Πρέβεζας από τον Αλή πασά Τεπελενλή. Ο νεαρός Οδυσσέας υπήρξε φίλος του μετέπειτα ποιητή και βιογράφου του, Ιωάννη Ζαμπέλιου. Μετά γυρίζουν στην Πρέβεζα, όπου και ζουν μέχρι το 1806.

Το 1806, όταν ο Αλή Πασάς έμαθε ότι ο καπετάν Ανδρούτσος, ο πατέρας του Οδυσσέα, τον οποίο συμπαθούσε και μάλιστα τον αποκαλούσε και «λιοντάρι της Ρούμελης», είχε αφήσει πίσω του, μετά τον θάνατό του, γιο, τον πήρε μαζί του στα Γιάννενα. Εκεί ο Οδυσσέας θα μαθητέψει στην μεγαλύτερη, τότε, στρατιωτική σχολή, το παλάτι του Αλή. Δίπλα του θα διδαχθεί τα κόλπα και «τα τερτίπια της πολιτικής και πολεμικής τέχνης», όπως γράφει και ο Σαράντος Καργάκος. Εκεί έμαθε να μιλάει Ιταλικά και Αρβανίτικα και είχε σχέσεις με τους καλύτερους και μεγαλύτερους στρατιωτικούς και πολιτικούς Έλληνες και Αρβανίτες. Το 1816 ο Αλή Πασάς τον απέστειλε αρματολό στη Λειβαδιά με την εντολή να εξοντώσει τους τοπικούς κλέφτες Πανουργιά, Διάκο, Σκαλτσοδήμο κ.α. και να πάρει την επήρεια της περιοχής από τον πασά την Εύβοιας. Ο Ανδρούτσος έπεισε τον Αλή ότι έπρεπε να συμμαχήσουν με τους κλέφτες, και έτσι τους έσωσε γιατί ήξερε ότι θα φανούν χρήσιμοι στον μετέπειτα αγώνα ενάντια στους Τούρκους. Τον Οκτώβριο του 1820, μετά από προστριβή με τους τοπικούς άρχοντες, αναχώρησε και τη θέση του πήρε ο Αθανάσιος Διάκος, φίλος του και τότε πρωτοπαλίκαρό του. Από το 1818 ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας και ολόψυχος υποστηρικτής του Αγώνα.

Όταν ο Αλή Πασάς ήρθε σε σύγκρουση με τον Σουλτάνο, ο Ανδρούτσος πήγε εκεί να πολεμήσει μαζί του. Όταν είδε όμως πως δεν θα βγει τίποτα, έπεισε τον Αλή ότι πρέπει να βγει από τα πολιορκημένα Γιάννενα, ο Ανδρούτσος, με 1500 Έλληνες και να χτυπήσει τους άλλους Τούρκους από πίσω. Έτσι, ο Ανδρούτσος κατάφερε να βγάλει από τα Γιάννενα αυτό το σώμα Ελλήνων και αυτοί τότε διασκορπίστηκαν στα γύρω βουνά. Ο δε Ανδρούτσος με τον Καραϊσκάκη πήγαν στα Επτάνησα. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος κατά την διάρκεια του Απελευθερωτικού Αγώνα συμμετείχε σε πολλές μάχες, με κυριότερη και πιο διάσημη αυτή της Γραβιάς, μέχρι την δολοφονία του στις 5 Ιουνίου 1825. Γραβιά, Αγία Μαρίνα, Δαδί είναι μόνο ελάχιστες από τις μάχες τις οποίες έδωσε.

Πολλές φορές απασχόλησε (και απασχολεί ακόμα) για τις σχέσεις του με τους Τούρκους και την αγριότητα με την οποία αντιμετώπιζε τα πράγματα. Αυτά στάθηκαν η αφορμή, (όχι η αιτία), να δολοφονηθεί από τα πρώην πρωτοπαλίκαρά του. Δεν θα επεκταθούμε όμως, γιατί θα ξεφύγουμε από τα όρια ενός άρθρου.

Τα λιγότερο γνωστά στοιχεία…

Τα βαφτίσια του Οδυσσέα^3,4,5

Νονά του Οδυσσέα Ανδρούτσου ήταν η Μαρουδιά Κατσώνη, γυναίκα του σπουδαίου Λάμπρου Κατσώνη, με τον οποίο ο πατέρας του Οδυσσέα, Ανδρέας Βερούσης ή Ανδρέας Μουτσανάς με καταγωγή είτε από την Λειβαδιά είτε από τις Λιβανάτες της Λοκρίδας, συνεργαζόταν για να πολεμά τους Τούρκους. Μαζί της και ο Ιθακήσιος Γιάννης Ζαβός. Επειδή τον βάφτισαν, το 1792, στην Ιθάκη όπου και γεννήθηκε το 1788, οι νονοί του του έδωσαν το όνομα του ομηρικού βασιλιά του νησιού.

Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος και το τρέξιμο^6,7,8

Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος ήταν πολύ καλός στην ιππασία και στο τρέξιμο. Μάλιστα, κάποτε, όταν ακόμη ήταν στην αυλή του Αλή Πασά έβαλε στοίχημα το κεφάλι του το ίδιο ότι θα ξεπεράσει στο τρέξιμο το πιο γρήγορο άλογο της αυλής του Αλή. Έτσι και έγινε. Έτρεξαν το άλογο και αυτός και μάλιστα σε ανηφορικό δρόμο. Αν ο Οδυσσέας δεν νικούσε θα αποκεφαλιζόταν. Όμως τα πράγματα εξελίχθηκαν υπέρ του Οδυσσέα και αυτός νίκησε. Τότε κέρδισε την εύνοια του Πασά και αυτός τον πάντρεψε με μια γυναίκα από το χαρέμι του, την Ελένη Καρέλη, γύρω στο 1815.

Το παρατσούκλι του Οδυσσέα⁹

Οι επίσημοι καπεταναίοι της Επανάστασης είχαν μεταξύ τους διάφορα παρατσούκλια. Το παρατσούκλι του Οδυσσέα Ανδρούτσου ήταν Γέρο- Χουλιάρας για τις πονηριές και τα τερτίπια του. Ακόμη, σε επιστολή του Ανδρούτσου προς τον Κολοκοτρώνη, τον αποκαλεί «Αδερφέ Γύφτο», επειδή αυτό ήταν το παρατσούκλι του Γέρο του Μοριά, εξαιτίας του χρώματός του.

Τρεις απόπειρες να δολοφονηθεί ο Οδυσσέας¹⁰

Ο Νικηταράς ορθώνει την καταγγελία: γίνονται τρεις απόπειρες να δολοφονηθεί ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, όλες σχεδιασμένες από τον Κωλλέτη. Μία, μάλιστα, έγινε μέσα στο σπίτι του Νικηταρά και όταν ο ίδιος πήρε το βόλι και το έδειξε στον Κωλλέτη, εκείνος του απάντησε ότι δεν ήταν δική του δουλειά και να πάει σπίτι του.

Ένα περιστατικό πάνω στη μάχη της Αγίας Μαρίνας τον Απρίλη του 1822^11,12

Στην μάχη της Αγίας Μαρίνας τον Απρίλη του 1822, στην οποία οι Έλληνες με αρχηγούς τον Ανδρούτσο, τον Νικηταρά και τον Υψηλάντη καθηλώνουν για δύο εβδομάδες 18.000 του Οθωμανικού στρατού συνέβη το εξής περιστατικό με πρωταγωνιστή τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν κάποια κανόνια που είχαν φέρει μαζί τους. Σε κάποια στιγμή μια από τις μπάλες του κανονιού πέρασε ξυστά από το κεφάλι του Ανδρούτσου και με τον αέρα της, του έριξε το φέσι. Ο Οδυσσέας ατάραχος σκύβει, το παίρνει και το ξαναφορά. Αμέσως μετά, γυρνά προς την μεριά των Τούρκων και τους φωνάζει: «Τι να σου κάνω, παλιότουρκε, που έχεις του Φράγκους και σου φκιάνουν τόπια. Ας μουφκιαναν και μένα και θαβλεπες τότε πόσο καλύτερα ξέρω να τα κουμαντάρω».

Το σπαθί του Οδυσσέα^13,14

Πάνω στην μάχη του Δαδιού (σημερινή Αμφίκλεια Φθιώτιδας), ο Ανδρούτσος, την 1^η Νοεμβρίου 1822, καθώς διωκόμενος από τους Τούρκους υποχωρούσε προς το Δαδί, για να ανακάμψει στην Αγία Μαρίνα, όπου οι σύντροφοί του είχαν στήσει τα ταμπούρια τους, λέγεται ότι έπαθε κράμπα στο πόδι και δεν μπορούσε να περπατήσει. Έτσι, ήταν ευάλωτος στην καταδίωξη των Τούρκων. Τον έσωσαν από βέβαιη αιχμαλωσία οι Δαδιώτες αγωνιστές Ευστάθιος Γαβρίλης, Ιωάννης Φλώρος και Δήμος Κλησιάρης, οι οποίοι τον ανέβασαν στον ώμο τους και τον μετέφεραν στα προσχώματα του Λεπενιώτου, στους πρόποδες του Παρνασσού. Κατά την παράδοση, ο Ανδρούτσος εκεί αντιλήφθηκε ότι δεν είχε μαζί του το αρχιστρατηγικό του σπαθί. Κοιτάζοντας τον Δαδιώτη αγωνιστή Ευστάθιο Γαβρίλη, τον διέταξε να βρει το σπαθί του, συμπληρώνοντας, λέγεται, την διαταγή λέγοντας: «ή το σπαθί μου ή το κεφάλι σου». Ο Γαβρίλης γνωρίζοντας τον Ανδρούτσο και τις διαταγές του, ακολούθησε την ρεματιά της Αγίας Μαρίνας και έφτασε στο Δαδί. Τότε ο Δαδιώτης αυτός αγωνιστής έκανε τάμα στην Αγία Τριάδα πως αν βρει το σπαθί θα χτίσει εκκλησιά στο όνομά της.  Τελικά βρήκε το σπαθί σε μια θέση δυτικά του χωριού και εκπλήρωσε και το τάμα του. Σήμερα η εκκλησία υπάρχει ως Άγιος Κωνσταντίνος.

Μια πρόταση…^14α

Όταν συναντήθηκαν ο Ανδρούτσος με τον Κολοκοτρώνη, λίγο πριν από την Β’ Εθνοσυνέλευση, στην Πελοπόννησο, ο Οδυσσέας πρότεινε στον Κολοκοτρώνη, να δολοφονήσουν τους πολιτικούς πριν τους «φάνε» αυτοί. Είπε ότι γρήγορα οι πολιτικοί, με πρώτο τον Κωλλέτη, θα τους διασπάσουν και θα τους ξεκάνουν. Ο Κολοκοτρώνης, όμως, δεν συμμερίστηκε τον Ανδρούτσο γιατί ήθελε να γεφυρώσει το χάσμα στρατιωτικών-πολιτικών.

Στην σπηλιά του Ανδρούτσου¹⁵

Παραθέτουμε εδώ τα γραφόμενα της Ειρήνης Σπανδωνίδου, όπως τα βρήκαμε να τα παραθέτει και ο Γεώργιος Ασημ. Βακράκης στο βιβλίο του «Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς»: «Προσθέτω- κι ας μην είναι εδώ απολύτως ο τόπος τους- τα πιο ενδιαφέροντα απ’ όσα μου είπεν ο Ιωάσαφ (κατά κόσμον Τύμπας από Λιλαία) για τον πατέρα και το γιο Αντρούτσο. […] Ο Δυσσέος τα ήξερε καλά ούλα τα τούρκικα τα πράματα, και τη γλώσσα τους μίλαε, κι άμα ήλεπε τη στριμούρα μαλαγάνευε τ’ς Τούρκ’ς. Και τότε του βγάλανε κατηγορία στην Αθήνα, ο Γκούρας και κατ’ άλλοι, πως συνεννοέτανε με τους Τούρκους και τον φυλάκισαν μέσ’ στη σπηλιά τ’ Αντρούτσου, πάνω απ’ τη Βελίτσα. Ήταν εκεί σκοπός κι ο Λ’κάς (=Λουκάς) ο Κουτρούμπας απ΄’ την Αγόριανη. Αυτός ήταν άνθρωπος του Γκούρα. Ο Γκούρας έκανε έναν καιρό πρωτοπαλλήκαρο κοντά στο Δυσσέο, και τότε, στο χάνι, απ’ το χέρ’ του Δυσσέου είχε πιαστεί ο Γκούρας. Τις ώρες πούχε βάρδια ο Κουτρούμπας απ’ την Αγόριανη τούλεε κρυφά του Δυσσέου: <<Σήκω φεύγα, καπετάνο, θα σε χαλάσ’νε οι καλαμαράδες.>> – <<Και συ τι θα γέν’ς>>, τούλεε κείνος, <<ρε Κουτρούμπα, θα σε κόψ’νε>>. -<<Φεύγα σ’ λέω, καπετάνο, ένα παλιόπραμα είμαι γω, έρχομαι και γω κοντά σ’ κι ό,τι θέλ’ ας γέν>>. <<Μη σκιάζεσαι, Κουτρούμπα>>, του έλεε ο Δυσσέος, <<μη σκιάζεσαι, δε με χαλάνε εμένα>>. Στέλνει δεύετρα η κυβέρνηση να τον πάρουνε, να τον παν στην Αθήνα. Ο Δυσσέος είχε ένα ακλιγάτο άλογο, μαύρο και ψυχωμένο. Παράταγε τους αλλουνούς κι έτρεχε μπροστά. Και περικαλιότανε η συνοδεία:<< Ας φύβγει, θιέ μ’ , να γλυτλωσει!>> Μ’ αυτόνος βάργε μονάχα ένα σουλάτσο ώς πέρα και δεύτερα γύριζε πίσω. Σα μπήκαν στο Δαφνί, λέει ο Δυσσέος: <<Τώρα ζντερώστε (=σιδηροδέστε) με!>>. <<Πώς να σε ζντερώσουμε, καπετάνιο;>> λέγανε οι άλλοι. <<Ζντερώστε με, σας λέω, γιατί δε θέλω να πάθετε σεις για μένα>>. Και τότε του δέσαν τα πόδια κάτ’ απ’ την κοιλιά τ’ αλόγου τ’, και τον πααίνανε. Δεύτερα τον πίνηξαν μεσ’ στο κάστρο, στην Ακρόπολη, και βγ΄λαλαν πως θέλ’σε να πηδήξει να γλυτώσει και πως τσακίστηκε στα βράχια. Αυτά μου τάλεε σ’ εμέ ο γέρο-Λ’κάς ο Κουτρούμπας, φόντας είμνα 16-17 χρονώ παιδί. Απ’ το ίδιο του το στόμα τάχω αηκουσμένα.»

Ο Καραϊσκάκης για τον Ανδρούτσο¹⁶ 

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης περιγράφει στην ιστορική ανθολογία του πως ο Καραϊσκάκης: «Για το Δυσσέα Ανδρούτσο είπε μια φορά στον Παναγιώτη Σούτσο τον ποιητή, στα 1826:

-Στρατιώτες έχουμε πολλούς, μα ένας ήταν ο στρατηγός, ο Δυσσέας. Σαν το μυαλό του Ανδρούτσου δεν ήταν άλλο!»

Πηγές-Παραπομπές:

1) Οδυσσέας Ανδρούτσος – Βικιπαίδεια (wikipedia.org) (https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B4%CF%85%CF%83%CF%83%CE%AD%CE%B1%CF%82_%CE%91%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%8D%CF%84%CF%83%CE%BF%CF%82)

2) Οδυσσέας Ανδρούτσος – Βιογραφία – Σαν Σήμερα .gr (sansimera.gr) (https://www.sansimera.gr/biographies/840) 

3) Θεόδωρος Δημοσθ. Παναγόπουλος, Τα Ψιλά Γράμματα της Ιστορίας, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ, Σελ. 101-102

4) ΓΙΑΝΝΗΣ Β. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, ΕΥΘΥΜΑ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΑ ΤΩΝ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ 1821, εκδόσεις ΣΑΪΤΗΣ, Σελ. 47

5) Τατιάνα Μενελαΐδου: Οδυσσέας Ανδρούτσος, μεταπτυχιακή εργασία κατατεθείσα στον Τομέα Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής και Παγκόσμιας Ιστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον Ιούλιο του 2013, Σελ. 24

6) Θεόδωρος Δημοσθ. Παναγόπουλος, Τα Ψιλά Γράμματα της Ιστορίας, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ, Σελ.104-105

7) ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ- ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΛΚΟΣ- ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΟΡΤΗΣ- ΕΚΤΟΡΑΣ ΧΟΡΤΗΣ, ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Σελ. 157

8) ΓΙΑΝΝΗΣ Β. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, ΕΥΘΥΜΑ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΑ ΤΩΝ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ 1821, εκδόσεις ΣΑΪΤΗΣ, Σελ. 48

9) ΓΙΑΝΝΗ ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΗ ΧΟΡΗΓΙΑ ΕΜ. Α. ΜΠΕΝΑΚΗ, ΑΘΗΝΑΙ 1927, Σελ. 201

10) Θεόδωρος Δημοσθ. Παναγόπουλος, Τα Ψιλά Γράμματα της Ιστορίας, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ, Σελ. 107 με παραπομπή στο Γεωργ. Τερτσέτης, Βίος Νικήτα Σταματελόπουλου ή Νικηταρά 

11) ΤΑΚΗ ΛΑΠΠΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΝΕΚΔΟΤΑ 1750-1862,ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΤΛΑΝΤΙΣ-Μ. ΠΕΧΛΙΒΑΝΙΔΗΣ & ΣΙΑ Α.Ε. , Σελ. 114 

12) ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ-ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΑΛΚΟΣ-ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΟΡΤΗΣ-ΕΚΤΟΡΑΣ ΧΟΡΤΗΣ, Σαν ΣΗΜΕΡΑ στην ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821,Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2020, Σελ. 116

13) Δημήτριος Ιωάν. Βασιλείου, 1821-1822 τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρυτέρας περιοχής του Δαδίου, Δαδί 2021,σελ. 89

14) ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΠΡΟΥΣΑΛΗΣ, Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ, Σελ. 110-111 με παραπομπή στην Πηγή: Χρήστου Ενισλείδη, Η Αμφίκλεια: Αρχαιολογία-Ιστορία- Τοπογραφία κατά τους μέσους και νεώτερους χρόνους, Αθήναι 1939

14α) ΣΑΡΑΝΤΟΣ Ι. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΤΟΜΟΣ Β’, ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΟΥ ΄21, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΨΥΧΟΓΙΟΣ, Σελ. 297

15) Γεώργιος Ασημ. Βακράκης, Το ΧΑΝΙ της Γραβιάς, 4η ΕΚΔΟΣΗ, Άμφισσα 2010, σελ. 89-90 με παραπομπή στο «Τραγούδια της Αγόριανης» της λαογράφου Ειρήνης Σπανδωνίδου, σελ. 378

16) ΓΙΑΝΝΗ ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ, ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΗ ΧΟΡΗΓΙΑ ΕΜ. Α. ΜΠΕΝΑΚΗ, ΑΘΗΝΑΙ 1927, Σελ. 236 

17) ΧΡΗΣΤΟΣ Α. ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821, ΤΟΜΟΣ Α- Δ (Δεστάελ), ΤΟ ΒΗΜΑ και ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΔΕΜΑΔΗ, Σελ. 128-134

Απόσπασμα του παραπάνω κειμένου έχει δημοσιευτεί ως αυτοτελές άρθρο στην διεύθυνση: Οδυσσέας Ανδρούτσος: Τα λιγότερο γνωστά στοιχεία της ζωής του (maxmag.gr) (https://www.maxmag.gr/afieromata/odysseas-androytsos-ta-ligotero-gnosta-stoicheia-tis-zois-toy/)