Ενδοοικογενειακή Βία κατά των Γυναικών: Μια κοινωνική παθογένεια

Κωνσταντίνος Σκαμνέλος, Ειδ. Ψυχίατρος

Αικατερίνη – Βαρβάρα Αντωνάκη, Ψυχολόγος

Παναγιώτα Κούκου, Κοινωνικός Επιστήμονας

Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος

Η ενδοοικογενειακή βία είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που παρατηρείται και εκτυλίσσεται σε κάθε κοινότητα και είναι σίγουρο πως μας αφορά όλους. 

Τι εννοούμε λέγοντας Ενδοοικογενειακή βία;

Με τον όρο ενδοοικογενειακή βία εννοούμε το φαινόμενο κατά το οποίο ένα μέλος της οικογένειας ασκεί βία σε κάποιο άλλο μέλος της. Η βία μπορεί να έχει διάφορες μορφές (σωματική, κοινωνική ψυχολογική). Όλες οι μορφές βίας, με την σωματική να είναι πιο διακριτή, χαράσσονται στην ψυχή του ατόμου που υπόκεινται την βία και τραυματίζουν την κοινωνική ταυτότητα του ανθρώπου μιας και παραβιάζονται τα θεμελιώδη ατομικά και κοινωνικά του δικαιώματα. 

Σε αυτή την ανάλυση θα επικεντρωθούμε στο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας προς τις γυναίκες, καθώς αυτό αποτελεί τη συντριπτική πλειοψηφία αυτών των περιστατικών.

Τι είναι οι κοινωνικές αναπαραστάσεις και πώς συντελούν στην διάκριση της ισότητας των φύλων;

«Με τον όρο «κοινωνική αναπαράσταση» εννοούμε ένα σύνολο εννοιών, δηλώσεων και εξηγήσεων που προέρχονται από την καθημερινή ζωή κατά τη διάρκεια της διατομικής επικοινωνίας. Είναι το ισοδύναμο των μύθων και των συστημάτων πεποιθήσεων των παραδοσιακών κοινωνιών» (ΕΚΚΕ,2021:15). Στο ερευνητικό έργο που πραγματοποιήθηκε από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών με τίτλο «Κοινωνικές αναπαραστάσεις Πεποιθήσεις και Στερεότυπα για την Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών στην Ελλάδα» προέκυψαν συμπεράσματα που οδηγούν αφενός στην πολυπλοκότητα του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας εντός του οίκου και από τον άνδρα προς την γυναίκα. Η μελέτη των κοινωνικών αναπαραστάσεων του συστήματος κοινωνικής προστασίας αλλά και άσκησης κοινωνικού ελέγχου μέσα από την ποιοτική έρευνα σε επαγγελματίες του συστήματος της διαχείρισης και της αντιμετώπισης περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας, ανέδειξε την ύπαρξη στερεοτύπων για την άσκηση βίας που αποτελεί μέσο άσκησης κοινωνικού ελέγχου προς τις γυναίκες (ΕΚΚΕ, 2021).

Οι συνέπειες του φαινομένου διαποτίζουν ολόκληρο τον βίο τους, την σωματική και ψυχική τους υγεία και καταδεικνύουν ανισότητες στην βάση ενός διαστρεβλωμένου κοινωνικού ρόλου που προσδιορίζεται από την ικανότητά τους να γίνουν μητέρες (ΕΚΚΕ, 2021).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ρόλος της πατριαρχικής οικογένειας και πιο συγκεκριμένα της πεποίθησης ότι ο άνδρας κατέχει ισχυρότερο κοινωνικό ρόλο από την γυναίκα και άρα λιγότερα μέσα αντιμετώπισης του φαινομένου. Η πατριαρχική αντίληψη της δομής της κοινωνίας είναι «βαθιά ριζωμένη στην συλλογική συνείδηση και υπαγορεύει ανάλογες στάσεις και συμπεριφορές που καθορίζουν την ανισότητα των φύλων» (ΕΚΚΕ, 2021:112:).

 

Γιατί διστάζουν οι γυναίκες να ομολογήσουν πως έχουν πέσει θύματα κακοποίησης και γιατί συνεχίζουν να παραμένουν με τον σύντροφο- κακοποιητή;

 Μέσα από την εμπειρία της εργασίας στην Κινητή Μονάδα Ψυχικής Ν. Φωκίδας, παρατηρείται πολύ συχνά πως οι γυναίκες που έχουν κακοποιηθεί αναφέρουν πως  βρίσκονται σε ένα φαύλο κύκλο από τον οποίο δε μπορούν να διαφύγουν. Νιώθουν πως είναι εγκλωβισμένες σε ένα κλοιό που συνεχώς σφίγγει. 

Διάφορες θεωρίες προσπαθούν να ερμηνεύσουν το γιατί μια γυναίκα αποφασίζει να υπομείνει τη βία που δέχεται.

Η Walker (1987) έκανε λόγο για τον κύκλο της βίας, ο οποίος έχει τρεις (3) διακριτές φάσεις που διαφέρουν μεταξύ τους σε χρόνο και ένταση. 

• Πρώτη είναι η φάση της «αυξανόμενης έντασης» κατά τη διάρκεια της οποίας εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια κακοποιητικών συμπεριφορών. Συνήθως παρουσιάζονται με ασήμαντες αφορμές, απρόσμενες εκρήξεις θυμού από μεριάς του θύτη, με λεκτικές προσβολές και με απόδοση ευθυνών στο θύμα. Η γυναίκα όσο βρίσκεται σε αυτή τη φάση, προσπαθεί να κατευνάσει το σύντροφο της είτε εκπληρώνοντας τις επιθυμίες του, μένοντας υποχωρητική και περιποιητική, είτε αποφεύγοντας να βρίσκεται στο δρόμο του, κρατώντας αποστάσεις. Ο σύντροφος κακοποιητής έτσι βρίσκει το  έδαφος και αυξάνει την καταπίεση.

• Η κατάσταση αυτή επαναλαμβάνεται, αρχίζει να ξεφεύγει από τον έλεγχο κι έτσι ακολουθεί η «φάση της έκρηξης». Σε αυτή τη φάση εντοπίζεται το βίαιο ξέσπασμα το οποίο εκδηλώνεται με ένα σοβαρό επεισόδιο κακοποίησης. Το θύμα κατανοεί ότι δε μπορεί να συζητήσει λογικά, ότι η κατάσταση είναι ανεξέλεγκτη και θεωρεί ότι αν προβάλλει αντίσταση θα χειροτερέψει τη κατάσταση. Η φάση αυτή είναι σύντομη σε διάρκεια και συχνά σε αυτό το σημείο πολλές γυναίκες εγκαταλείπουν το σύντροφο τους. Άλλες πάλι για διάφορους λόγους που θα αναπτυχθούν στη συνέχεια αδυνατούν να φύγουν και αποστασιοποιούνται από το γεγονός.

• Μετά τη φάση της έκρηξης επέρχεται «η φάση της ηρεμίας και συμφιλίωσης». Η βία αποχωρεί και το ζευγάρι προσπαθεί να δικαιολογήσει το επεισόδιο. Ο κακοποιητικός σύντροφος δείχνει μεταμέλεια, απολογείται και ζητά συγνώμη. Η γυναίκα τότε πείθει τον εαυτό της ότι ο σύντροφος της θα αλλάξει. Μάλιστα πολλές φορές  μπαίνει σε μια διαδικασία να σκέφτεται την ευθύνη των πράξεων της για το περιστατικό, καθώς ο θύτης επιμένει πως η συμπεριφορά της τον εξώθησε στη βία.

Ωστόσο με την πάροδο του χρόνου, ο κύκλος της βίας κάνει όλο και πιο συχνά τις εμφανίσεις του και κλιμακώνεται η ένταση. Παρά τα έκδηλα σημάδια της κακοποίησης όμως, η πλειοψηφία των γυναικών δεν καταγγέλλουν τη βία που υφίστανται και συχνά δεν διαφεύγουν. 

Η καταγγελία ή η φυγή λαμβάνουν τρομακτικές διαστάσεις λόγω του φόβου που τους κυριεύει. Οι γυναίκες θύματα αισθάνονται πως δεν έχουν τον έλεγχο της ζωής τους και φοβούνται με τις απειλές του θύτη.

Ο κοινωνικός στιγματισμός και η αμφισβήτηση των γεγονότων από τον περίγυρο συμβάλλουν στην αποσιώπηση των γεγονότων και γιγαντώνουν τα αισθήματα ντροπής και ενοχής που νιώθουν. Ο περίγυρος πολλές φορές τις ωθεί στο να ενισχυθεί η παραμονή τους στον κακοποιητικό κλοιό, σε μια προσπάθεια να διατηρηθεί η ισορροπία του συστήματος της οικογένειας και να μην αποδυναμωθεί ο θεσμός π.χ. «μη χαλάς την οικογένεια σου, βρείτε τα, είναι καλός». 

Άλλες φορές ακούγονται σχόλια που επίσης ξαφνιάζουν, καθώς επιρρίπτουν την ευθύνη στο θύμα και όχι στο θύτη π.χ. «το επιτρέπει, τον ανέχεται, είναι άξια της μοίρας της που κάθεται εκεί». Συχνά επικρατεί μια αίσθηση πως οι γυναίκες δε φεύγουν από προσωπική επιλογή η από αδυναμία και είναι συνυπεύθυνες. Ως εκ τούτου τα θύματα εσωτερικεύουν μια ευθύνη που δεν τους αναλογεί και έτσι εντείνεται ο εγκλωβισμός και η θυματοποίηση τους.

 Δεν πρέπει όμως να παραβλεφθούν και οι ψυχολογικές επιπτώσεις της χρόνιας κακοποίησης. Το άγχος, η κατάθλιψη, το μετατραυματικό στρες, οι αυτοκτονικές ιδέες , τα ψυχοσωματικά συμπτώματα, είναι επιπτώσεις που συμβάλλουν στην «παράλυση» του θύματος. Το θύμα αναγνωρίζει σταδιακά την αυτοεικόνα του ως «μη εντάξει» και καθηλώνεται σε μια θέση πρώιμης παιδικής ηλικίας κατά την οποία το «παιδί μειονεκτεί σε σχέση με τους ενήλικες». Διαμορφώνει μια κοσμοθεωρία που επιβεβαιώνει με κάθε τρόπο τη «μη εντάξει» εικόνα του εαυτού του.

Αποτελέσματα αυτής της καθήλωσης είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση, τα αισθήματα αναξιότητας, η παθητικότητα προς το κοινωνικό περίγυρο, η υποτίμηση των ικανοτήτων και η αίσθηση ότι δε αξίζει να αγαπηθούν. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν το συναισθηματικό προφίλ που αναπτύσσουν οι γυναίκες σε συνδυασμό με τις εναλλασσόμενες αντιδράσεις του κακοποιητή και τις παγιδεύουν στο φαύλο κύκλο της βίας.
Επίσης ένα κοινό σημείο σε κάθε υπόθεση κακοποίησης είναι ο φόβος για την επόμενη ημέρα. Η οικονομική εξάρτηση  από τον σύντροφο – κακοποιητή είναι σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας . Ειδικά σε περιπτώσεις που οι γυναίκες δεν εργάζονται νιώθουν εξαιρετικά αδύναμες να φύγουν καθώς δε γνωρίζουν πως θα ανταπεξέρθουν στις απαιτήσεις της καθημερινότητας. 

Όλα τα παραπάνω λοιπόν αποτελούν σημαντικά εμπόδια και εξηγούν τους λόγους που μια γυναίκα θύμα ενδοοικογενειακής βίας κρατά τελικά τη σιωπή της..

Αντιμετώπιση της κοινωνικής παθογένειας και προοπτικές εξυγίανσης του συστήματος κοινωνικής προστασίας.

Όπως σε κάθε μορφή κοινωνικού προβλήματος που ζητά άμεσες και ξεκάθαρες λύσεις, πρώτος και σημαντικότατος παράγοντας αντιμετώπισης, είναι η καθολική επίγνωση και αποδοχή της ύπαρξης του προβλήματος. Συγκεκριμένα, η γυναίκα-θύμα χρειάζεται να συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι υγιές αυτό που ζει , να σπάσει τη σιωπή της, να  απευθυνθεί σε κατάλληλους φορείς και να τους εμπιστευτεί.

Συμβουλευτικά κέντρα, καταφύγια γυναικών και εξειδικευμένες δομές, μπορεί να  συνδράμουν σημαντικά στην ενημέρωση, στην παροχή νομικής κάλυψης καθώς και  ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, με στόχο την ατομική ενδυνάμωση, διαμόρφωση του πλάνου απόδρασης και κατ’ επέκταση της επόμενης ημέρας. 

Όπως κάθε αλλαγή, η διαδικασία είναι αργή και δύσκολη, αλλά μέσα από μια ψυχοθεραπευτική διεργασία, μπορεί να επιτευχθεί η σταδιακή αλλαγή των κοινωνικών και οικογενειακών προτύπων που εδραιώθηκαν στα πλαίσια της κακοποιητικής σχέσης. 

Ο στόχος της ψυχοθεραπείας είναι να γίνει τροποποίηση του παρόντος μέσα από τη διερεύνηση του παρελθόντος. Το παρελθόν δεν αλλάζει, αλλάζει όμως το παρόν βλέποντας πως το συγκεκριμένο παρελθόν του ατόμου, έχει συμβάλλει στην παρούσα οικογενειακή οργάνωση. Έτσι η γυναίκα μπορεί να ξεμπερδέψει το κουβάρι της ψυχής της και να απολαύσει το δικαίωμα της να ζει. 

Δε μπορούμε να μιλάμε για εξάλειψη ή μείωση περιστατικών βίας αν από το τραπέζι απουσιάζει ο θύτης. Οι θύτες χρειάζονται επίσης βοήθεια. Έτσι μόνο θα καταφέρει να σπάσει ο κύκλος της βίας.

Ως εκ τούτου το κράτος οφείλει να ενισχύσει τις υπάρχουσες δομές με κατάλληλους οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους και να μεριμνήσει για τη δημιουργία νέων ώστε να υπάρχει κάλυψη σε κάθε περιφέρεια. Παράλληλα, χρειάζεται όλες οι υπηρεσίες (Αστυνομία – Δικαιοσύνη, υπηρεσία ψυχικής υγείας κα) που εμπλέκονται με το φαινόμενο, να διασυνδέονται με στόχο τη γρήγορη και αποτελεσματική αντιμετώπιση περιστατικών βίας και την επακόλουθη προστασία του θύματος. 

Τέλος, σημαντικό κομμάτι της αντιμετώπισης του προβλήματος αποτελεί η πρόληψη. Η  Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής «Π. Σακελλαρόπουλος» δίνει έμφαση στην πρόληψη μέσω της Αγωγής Κοινότητας, δηλαδή της εργασίας με τον τοπικό πληθυσμό διεξάγοντας δράσεις  ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης. Τον Ιούνιο του 2022, σε συνεργασία με τον Σύλλογο Γυναικών Φωκίδας και τον Δήμο Δελφών συμμετείχε στην συνδιοργάνωση μιας τέτοιας  ημερίδας με τίτλο Ενδοοικογενειακή Βία : Μια κοινωνική παθογένεια, καταδεικνύοντας τη σημασία τέτοιων πρωτοβουλιών.

Χρειάζεται λοιπόν να κάνουμε όλοι ως κοινωνία ότι περνάει από το χέρι μας για να μην επιβληθεί η σιωπή και να μειωθεί το πρόβλημα.

 Χρειάζεται να πάρουμε όλοι την ευθύνη που μας αναλογεί, συμβάλλοντας ο καθένας με το μερίδιο του στην αλλαγή που θέλουμε να φέρουμε.