Ο Νάρκισσος

της Μαρίνας-Σελήνης Κατσαΐτη*

Όλοι έχουμε κατά καιρούς έρθει αντιμέτωποι με τον όρο «νάρκισσος» ακόμη και αν δεν είχαμε την ευκαιρία να έρθουμε σε άμεση επαφή με ένα άτομο που να έχει αυτή τη διαταραχή. Και λέω διαταραχή, γιατί πλέον ο ναρκισσισμός είναι η μία από τις 10 επίσημα διαγνωσμένες διαταραχές προσωπικότητας. 

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του ψυχίατρου Σπύρου Καλημέρη οι διαταραχές προσωπικότητας είναι οι εξής: παρανοειδής, σχιζοειδής, σχιζότυπη, οριακή, αντικοινωνική, ιστριονική, νακρισσιστική, ιδεοψυχαναγκαστική, αποφευκτική, εξαρτητική. Ενώ η παθητική επιθετική διαταραχή προσωπικότητας ήταν μέχρι πρότινος στην επίσημη κατάταξη του DSM (V), ενώ στην τελευταία της έκδοση καταχωρήθηκε ως χαρακτηριστικό προσωπικότητας και όχι μια συγκεκριμένη διάγνωση. 

Έχοντας εκτεθεί από μικρή ηλικία σε άτομο με αυτή τη διαταραχή προσωπικότητας, στο στενό οικογενειακό μου περιβάλλον, ήμουν προπονημένη – αν όχι εξαρτημένη – σε συμπεριφορές που εκδηλώνονται από τέτοιου είδους άτομα. Το βασικό πρόβλημα είναι πως τον βασικό ορισμό της αγάπης ο καθένας και η καθεμία από εμάς τον λαμβάνει και τον μαθαίνει εμπειρικά από το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον. Αυτό συνεπάγεται, ότι ακόμη και μία «λάθος» συμπεριφορά, όταν μεταφράζεται σε ένα παιδί ως αγάπη, αυτό το παιδί μεγαλώνοντας την επιζητά καθώς την «μεταφράζει» ως αγάπη. 

Κι έτσι μπορεί να καταλήξεις στην προσωπική σου ζωή να συνάψεις σχέση με έναν άνθρωπο ο οποίος είτε έχει την ίδια διαταραχή είτε χαρακτηρίζεται από συμπεριφορές που περιγράφουν τη διαταραχή, ακόμη και αν δεν έχει αυτή καθαυτή τη διάγνωση. Και εξηγούμαι. 

Πριν από χρόνια, πολύ ερωτευμένη, σε μία σχέση με πολλά νοσηρά στοιχεία, πολλά βλαβερά και λίγα αλλά πολύ δυνατά θετικά, η ψυχολόγος μου, μου έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου. Συγκεκριμένα μου είπε ότι το άτομο με το οποίο είχα σχέση ήταν νάρκισσος. Εγώ, έχοντας στο μυαλό μου το πρότυπο του νάρκισσου, με το οποίο είχα μεγαλώσει, δεν μπορούσα να διακρίνω ομοιότητες κι έτσι (και αφού με βόλευε) θεώρησα ότι η ψυχολόγος μου έκανε λάθος (!). 

Μετά από πολλά χρόνια, πολύ πόνο, πολύ κλάμα, πολλά τραύματα, πολλά «πέρα-δώθε», πολλά «ήξεις αφήξεις», πολλά ναι που έγιναν όχι και πολλά όχι που έγιναν ναι, και πολλά αναπληρωματικά στομάχια, που αντικαθιστούσαν τα προηγούμενα, σπασμένα από τα νεύρα και κυρίως τη στενοχώρια, επήλθε ένα τέλος. Και μετά από αυτό το τέλος, επήλθε το «μετατέλος». 

Το «μετατέλος» είναι η περίοδος που ακολουθεί το τέλος, και που προσπαθεί κανείς να κατανοήσει και να χωνέψει το τέλος αλλά και ό,τι έχει οδηγήσει σε αυτό. Στην προσπάθειά μου να κατανοήσω και να χωνέψω και όχι απλώς να το θάψω, γνωρίζοντας πως όταν θάβεις κάτι ζωντανό, θα το βρεις ζωντανό στο πρώτο σου παραπάτημα, αποφάσισα να το αντιμετωπίσω κατά πρόσωπο. Το είχα τεράστια ανάγκη άλλωστε, μετά από τόση συναισθηματική επένδυση και τόσο χρόνο. 

Τότε ακριβώς, ήρθε ένα μήνυμα στον υπολογιστή μου, από μια ιστοσελίδα που λαμβάνω ενημερωτικά newsletters, με τίτλο «Heal and Cleanse from Narcissists and Gaslighters» [Θεραπεύσου και καθάρισε από Νάρκισσους και Gaslighters (ανθρώπους που προσπαθούν να σε χειραγωγήσουν)]. Το μήνυμα διαφήμιζε ένα σύντομο διαδικτυακό μάθημα που θα σε βοηθούσε να κάνεις ακριβώς αυτό. Σκέφτηκα λοιπόν να το παρακολουθήσω και αμέσως γράφτηκα. 

Αυτό που αντίκρυσα στο δεύτερο μόλις (από τα επτά) συνολικά μαθήματα, ήταν συγκλονιστικό. Και για ακριβώς αυτό το λόγο αποφάσισα να γράψω αυτό το άρθρο. Γιατί αν έχοντας κάνει 11 χρόνια ψυχοθεραπεία δεν είμαι σε θέση να αναγνωρίζω μια ναρκισσιστική συμπεριφορά τέτοιου τύπου, τότε είναι πολύ πιθανόν, να μην μπορείτε να την αναγνωρίσετε ούτε κι εσείς. Κι εγώ, που ξόδεψα 8 χρόνια της ζωής μου για να πάρω αυτό το μάθημα, θα ήθελα να σας προστατεύσω και να σας προετοιμάσω. 

Σύμφωνα με την Yvonne Georgina Puig, δημιουργό του μαθήματος στο DailyOm, οι δυο βασικοί τύποι νάρκισσου είναι δυο: ο φανερός και ο κρυφός. Υπάρχει και ένας τρίτος, αλλά επειδή ακόμα δεν έχω καταφέρει να σκεφτώ ένα πραγματικό παράδειγμα που να γνωρίζω και να έχει αυτή την ιδιότητα, δεν θα το αναλύσω εδώ. 

Ο Φανερός Ναρκισσιστής (Overt Narcissist): «Ο μεγαλομανής ναρκισσισμός είναι πιθανώς ο τύπος που γνωρίζετε καλύτερα. Είναι ο πιο ορατός και αναγνωρίσιμος. Οι εμφανείς ναρκισσιστές είναι συχνά εξωστρεφείς, ανοιχτά αλαζονικοί και μεγαλομανείς. Μπορεί να φαίνονται φωνακλάδες ή επιθετικοί. Η αίσθηση ανωτερότητας και η υπερβολική ανάγκη τους για θαυμασμό είναι εμφανείς στην επιφάνεια» γράφει τη Yvonne Georgina Puig στο μάθημά της. 

Ο Κρυφός Ναρκισσιστής (Covert Narcissist): είναι μια ΑΛΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ!!! Ενώ έχουν κοινά με τους εμφανείς ναρκισσιστές, όπως το αίσθημα του δικαιώματος, η έλλειψη ενσυναίσθησης και η ανάγκη για θαυμασμό, διαθέτουν το χάρισμα να τα εκφράζουν με πιο λεπτό, έμμεσο ή αυτοσαρκαστικό τρόπο. Έχουν το ταλέντο να «κλέβουν» την εμπιστοσύνη σου και να σε χειραγωγούν αυτοθυσιαζόμενοι και ταπεινοί! Έτσι μεταμφιέζονται σε ανιδιοτελείς σωτήρες, κρύβοντας κάτω από το μανδύα τους τον έλεγχο και την ψυχολογική βία. Είναι δύσκολο να τους αναγνωρίσει κανείς ενώ συχνά δεν μπορούν να κάνουν σχετική διάγνωση ούτε οι ίδιοι οι ψυχίατροι, καθώς οι κρυφοί ναρκισσιστές έχουν την ικανότητα να κρύβουν περίτεχνα την ψυχοπαθολογία τους πίσω από φαινομενική ταπεινότητα και ευαισθησία. Συχνά διακρίνονται από παθητική επιθετική συμπεριφορά, αποφεύγουν την ευθύνη και «ταλαντεύονται μεταξύ της εξιδανίκευσης και της υποτίμησης των ανθρώπων, ειδικά όταν αισθάνονται ότι απειλείται η αυτοεκτίμησή τους» (DailyOm).

Οι συμπεριφορές του κρυφού ναρκισσιστή είναι εκείνες που περιγράφονται στο μάθημα και οι οποίες πραγματικά με έκαναν έξω φρενών, καθώς μπορούσα να απαριθμήσω πολλά προσωπικά βιωματικά παραδείγματα για το κάθε είδος συμπεριφοράς που διάβαζα.

1. Love Bombing — Συμβαίνει κυρίως στην αρχή της σχέσης, αλλά μπορεί να συνεχίσει να συμβαίνει και αργότερα. Σας «βομβαρδίζουν» με διάφορους τρόπους έκφρασης αγάπης, δημιουργώντας συναισθηματική εξάρτηση και κερδίζοντας την εμπιστοσύνη σας. Έτσι εσείς μπορεί να νομίζετε ότι βρήκατε τον σύντροφο της ζωής σας!! Οι ναρκισσιστές είναι σαν χαμαιλέοντες. Νιώθετε ότι δεν σας έχει συμβεί ποτέ κάτι τέτοιο, ότι πρόκειται για κάτι ιδανικό, που δεν έχετε νιώσει ποτέ. Εθίζεστε χωρίς να το καταλαβαίνετε. Αργά και γλυκά!
2. Ιδεαλισμός — Παράλληλα με το love bombing, το ναρκισσιστικό άτομο σας τοποθετεί σε ένα βάθρο και έτσι εσείς αρχίζετε να πετάτε στα σύννεφα, νιώθετε ευφορία, ενώ η συναισθηματική εξάρτηση συνεχώς βαθαίνει.
3. Ψεύτικες υποσχέσεις για το μέλλον — Μια «ιδιαίτερα διεστραμμένη» μορφή χειραγώγησης, σύμφωνα με την Δρ. Ramani Durvaula. «Οι ναρκισσιστές ξέρουν τι θέλετε», γράφει. Οι ψεύτικες υποσχέσεις για το μέλλον αφορούν κυρίως το γάμο ή την προαγωγή, ενώ η αναβολή μπορεί να συμβαίνει αενάως. Η υπόσχεση διατηρεί την προσμονή και την προσκόλληση στη σχέση.
4. Διαλειμματική επιβεβαίωση — ο ναρκισσιστής παρέχει θετική ανατροφοδότηση (αγάπη, επαίνους ή προσοχή) αλλά όχι με συνέπεια. Αυτή ακριβώς η ασυνέπεια καθιστά τη θετική ανατροφοδότηση ένα είδος ανταπόδοσης από πλευράς του, με τρόπο σποραδικό και απρόβλεπτο. Αυτή η «διαλειμματική επιβεβαίωση» ενεργοποιεί το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου, ακριβώς όπως ο τζόγος!!! «Δημιουργεί ελπίδα και προσδοκία για περιστασιακές «νίκες», οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν έντονο άγχος εγκατάλειψης και να κάνουν τη διακοπή της ναρκισσιστικής σχέσης δύσκολη ή δαπανηρή», εξηγεί η Yvonne Georgina Puig.
5. Υποτίμηση και απόρριψη — καθώς η σχέση προχωρά και εμβαθύνει ένα ναρκισσιστικό προχωράει με κάποια μορφή υποτίμησης και απόρριψης. Με αυτό το τρόπο σας επανενεργοποιεί σε όλα τα επίπεδα κι εσείς πρέπει να διεκδικείτε από την αρχή την προσοχή, την αγάπη, την «έγκρισή» του. Δεν είναι απαραίτητο ότι η έκφραση της υποτίμησης και της απόρριψης είναι δραματική. «Μπορεί να συμβεί με διακριτικούς, καθημερινούς τρόπους», προσθέτει η Yvonne Georgina Puig.
6. DARVO —Το DARVO, ακρωνύμιο που επινοήθηκε από την ψυχολόγο και ερευνήτρια Δρ. Jennifer Freyd, είναι μια μορφή ψυχολογικής βίας, που σημαίνει άρνηση, επίθεση και αντιστροφή/τάξη θυμάτων. Στην έκφραση αυτής της συμπεριφοράς, ο ναρκισσιστής διαστρεβλώνει την αίσθηση της πραγματικότητας και σας δημιουργεί την αίσθηση ότι φταίτε εσείς, αντιστρέφοντας τις θέσεις θύτη-θύματος.
7. Hoovering — ο όρος Hoovering προέρχεται από την μάρκα της ηλεκτρικής σκούπας Hoover, και έρχεται να περιγράψει το τέλος μίας σχέσης όπου ο ναρκισσιστής επιστρέφει προκειμένου να σας ρουφήξει (σαν ηλεκτρική σκούπα), κάνοντας επανεκκίνηση στον ναρκισσιστικό κύκλο με love bombing και εξιδανίκευση.

Η προσωπική μου εμπειρία μου έμαθε το εξής: Ο νάρκισσος θα σε στύψει, θα σε πατήσει, θα σε στενοχωρήσει, θα σε κατηγορήσει, θα σε ενοχοποιήσει, και συχνά θα σε εκμεταλλευτεί για διάφορους λόγους και με διάφορους περίτεχνους τρόπους. Στο ενδιάμεσο ψυχολογικό roller coaster θα νιώθεις συχνά ο πιο όμορφος, ο πιο αξιαγάπητος, ο πιο έξυπνος, ο πιο ικανός άνθρωπος στον κόσμο. Ωστόσο, πολύ γρήγορα θα πρέπει να απολογείσαι για όλα αυτά που δεν είσαι. Θα καταλήξεις να του ζητάς συγγνώμη και να τον παρακαλάς. Και φυσικά θα αισθάνεσαι υπόχρεη/ος που σε τιμά με την επιλογή του στο πρόσωπό σου και ταυτόχρονα ένοχη/ος που δεν μπορείς να εκπληρώσεις όλες του τις επιθυμίες και προσδοκίες. Μπορεί να σε τρελάνει, να σε αρρωστήσει και οπωσδήποτε θα σε ποδοπατήσει. Για το λόγο αυτό, όπου τον συναντάς, είναι προτιμότερο να τον αποφεύγεις. Για το καλό σου!

*Η Μαρίνα-Σελήνη Κατσαΐτη είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οικονομικής Ανάλυσης, Πρόεδρος στο Τμήμα Περιφερειακής και Οικονομικής Ανάπτυξης Άμφισσας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών