Οι ένοχες ενοχές

της Μαρίνας Σελήνης Κατσαΐτη*

Τον τελευταίο χρόνο, ανάμεσα σε διάφορα άλλα που πέφτουν στα χέρια μου (Chopra, Gabor Mate, Carnegie), έπεσε και ο Χόρχε Μπουκάι. Αργεντίνος, γιατρός και ψυχοθεραπευτής της σχολής Γκεσταλτ, είδε περισσότερα από δώδεκα βιβλία του να μεταφράζονται σε είκοσι μια γλώσσες. Ο Μπουκάι γράφει, ανάμεσα σε άλλα, για το φόβο, τις ενοχές, τον έρωτα, τις σχέσεις. Για πολλά πολλά θέματα. Πρόσφατα είδα στο θέατρο και μια παράσταση βασισμένη στο βιβλίο του «Να σου πω μια ιστορία;». Ήταν και αυτή πολύ διδακτική.

Ένα ζήτημα από τα πάρα πολλά που πραγματεύεται ο Μπουκάι στα βιβλία (που μέχρι τώρα έχω διαβάσει) είναι οι ενοχές. Ορμώμενη από μια πολύ πρόσφατη εμπειρία μου από έναν πολύ αγαπημένο μου άνθρωπο, ο οποίος σε αρκετά μεγάλη ηλικία ακόμη επιτρέπει στις ενοχές να καθορίζουν τις αποφάσεις και τελικά τη ζωή του, άρχισα να αναλύω διεξοδικά συγκεκριμένες συμπεριφορές αλλά και να επιστρέφω παράλληλα σε διάφορες υπογραμμισμένες σελίδες του βιβλίου, προσπαθώντας να κατανοήσω τι κρύβεται πίσω από το παιχνίδι των ενοχών. 

Οι ενοχές αποτελούν ένα συναίσθημα το οποίο, μετά από έντεκα χρόνια ψυχοθεραπείας (ατομικής και ομαδικής), με ψυχίατρο στην Αμερική και με ψυχολόγο στην Ελλάδα, και μετά από πάρα πολλά βιβλία σχετικά με την ψυχολογία, γνώριζα και γνωρίζω τόσο λίγα. Μόλις διαπίστωσα ότι δεν είχα ιδέα πως δημιουργούνται, από που πηγάζουν, τι τις συνθέτει, και με ποιον τρόπο εξακολουθούν να κατατρώνε την ψυχή και τελικά τις αποφάσεις ενός ανθρώπου που παραμένει δέσμιός τους.

Από τις τελευταίες 50 σελίδες του βιβλίου «Από την αυτοεκτίμηση στον εγωισμό»¹, ξεχώρισα τα πιο χρήσιμα (ελπίζω) σημεία, τα οποία θα επιχειρήσω να αποδώσω ελεύθερα σε αυτό το κείμενο, ώστε ο αναγνώστης που δεν είχε ακόμη την ευκαιρία, το χρόνο, τη διάθεση, το καθαρό μυαλό, κτλ. να διαβάσει το συγκεκριμένο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου, να μπορέσει να επωφεληθεί από τη γνώση που αυτό εμπεριέχει. 

Για να εξηγήσουμε όμως την ενοχή, θα πρέπει να ξεκινήσουμε από την ευθύνη. 

Η ενοχή ενεργοποιείται όταν κάποιος ζημιωθεί από μια συμπεριφορά για την οποία φέρω την ευθύνη. Το συναίσθημα αυτό γεννιέται μέσα μου όταν εγώ θεωρήσω πως ο άνθρωπος αυτός υποφέρει εξαιτίας της συμπεριφοράς μου. Ωστόσο, δεν είναι απαραίτητο ότι ο άλλος υποφέρει. Φτάνει να πιστεύω εγώ πως υποφέρει, ώστε να νιώσω ενοχή για αυτό. Δηλαδή, στη γέννηση αυτού του συναισθήματος, δεν συμμετέχει (απαραίτητα) ο άλλος άνθρωπος. Είναι δημιούργημα της δικής μας σκέψης. Στο σημείο αυτό δημιουργείτε η σύγχυση ανάμεσα στην ευθύνη και στην ενοχή.

Έτσι, κατηγορώ τον εαυτό μου, συχνά βασιζόμενος σε υποθέσεις σχετικά με την υποτιθέμενη απαίτηση του άλλου, ενώ εν συνεχεία το πάω ένα βήμα παρακάτω προσθέτοντας την καταδίκη μου. Η ποινή της καταδίκης αυτής είναι η ενοχή, είτε αυτή στηρίζεται σε πραγματική είτε σε υποθετική απαίτηση του άλλου σχετικά με τη δική μου συμπεριφορά. 

Αυτό αρχικά σημαίνει ότι το συναίσθημα αυτό το προκαλώ εγώ στον εαυτό μου, ανεξάρτητα με την προέλευση της μέμψης. «Η ενοχή μου δεν οφείλεται στο ότι βλέπω τον άλλον να πονά, αλλά στο ότι φαντάζομαι πως κάτι απαιτεί, και του δίνω δίκιο» (σελ. 180). Ο Μπουκάι ισχυρίζεται ότι πίσω από την ενοχή βρίσκεται πάντα «ο δικός σου τρόπος να απαιτείς». Ότι οι απαιτήσεις του άλλου, υπάρχουν δεν υπάρχουν, δεν μπορούν από μόνες τους να ενεργοποιήσουν τις δικές μας ενοχές, παρά μόνο εάν συμπίπτουν με τις δικές μας. Αυτό συνεπάγεται ότι ο ενοχικός είναι και απαιτητικός. 

Όταν όμως νιώθουμε ότι υπάρχει μια απαίτηση απέναντί μας, είτε αυτή είναι πραγματική είτε όχι, τότε αισθανόμαστε ένα ζόρι. Και όσο ζοριζόμαστε για να ανταποκριθούμε σε αυτή την απαίτηση τότε θυμώνουμε. Το συναίσθημα της ενοχής κλείνει με ένα τρίτο χαρακτηριστικό. Ο θυμός αυτός που αισθανόμαστε, λόγω της (υπαρκτής ή φανταστικής) πίεσης, μένει ανέκφραστος. Δεν τολμάμε να τον εξωτερικεύσουμε. Έτσι, ο ανέκφραστος θυμός σκάει στον τοίχο και επιστρέφει σε εμάς τους ίδιους. Το χτύπημα αυτό που γυρίζει επάνω μας, είναι η ενοχή. 

Εν συντομία: η συμπεριφορά μου ζημιώνει κάποιον άνθρωπο, χωρίς ο άνθρωπος ο οποίος ζημιώνεται να καλλιεργεί απαραίτητα τη δημιουργία των ενοχών. Άρα, η πηγή της ενοχής μου είναι η απαίτηση του ενοχικού (δηλαδή του εαυτού μου) και όχι του ανθρώπου τον οποίο ο ίδιος ο ενοχικός νιώθει ότι ζημιώνει με τη συμπεριφορά του. Η απαίτηση γεννά θυμό απέναντι στον άλλο, λόγω της απαίτησής του (υπαρκτής ή μη). Και ο ενώ ο θυμός αυτός παραμένει ανέκφραστος, καθώς εγώ προστατεύω τον άλλο άνθρωπο από εμένα, επιστρέφει σα γροθιά σε μένα, με τη μορφή της ενοχής.  

Για μένα η διαπίστωση αυτή ήταν αποκαλυπτική. Δεν θα μπορούσα ποτέ να έχω σκεφτεί αυτή τη σύνδεση των λειτουργιών. Δεν διαθέτω άλλωστε ούτε τη γνώση ούτε και την εμπειρία για να το κάνω. Αναλογίζομαι ωστόσο πόσοι άνθρωποι βρίσκονται αιχμάλωτοι αυτής της εσωτερικής παγίδας ενώ μένουν στάσιμοι σε διάφορα επίπεδα στη ζωή τους ανήμποροι να απεγκλωβιστούν από αυτόν το φαύλο κύκλο, ζώντας όπως θέλουν. Φυσικά, αυτά δεν τα λέω εκ του ασφαλούς. Ούτε γιατί εγώ δεν έχω επίσης πολλά θέματα τα οποία παλεύω να λύσω. Απλώς ίσως οι ενοχές να μην είναι πια ένα από αυτά.

¹ «Από την αυτοεκτίμηση στον εγωισμό. Ένας διάλογος», Χόρχε Μπουκάι, Εκδόσεις opera, Αθήνα 2013

*Η Μαρίνα-Σελήνη Κατσαΐτη είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οικονομικής Ανάλυσης, Πρόεδρος, Τμήμα Περιφερειακής και Οικονομικής Ανάπτυξης στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών