Οι ένοχες ενοχές: Β’ Μέρος, Η εξάρτηση

Της Μαρίνας-Σελήνης Κατσαΐτη*

Λυπάμαι πολύ όταν βλέπω γύρω μου ανθρώπους δυστυχισμένους. Ειδικά, όταν πρόκειται για ανθρώπους «εγκλωβισμένους» στη δυστυχία τους. Τον όρο «εγκλωβισμός» τον χρησιμοποιώ εδώ ποιητική αδεία. Μολονότι εμφανείς διέξοδοι και λύσεις υπάρχουν προκειμένου να εξέλθουν από τη δυστυχία, η εξάρτηση με την οποία είναι καθηλωμένοι στη συγκεκριμένη συνθήκη, δεν τους το επιτρέπει. 

Η επικαιρότητα αποτελεί συχνά το ερέθισμα για αυτά που γράφω, ενώ κάποιο προσωπικό ενδιαφέρον παρέχει το κίνητρο της εμπλοκής σε μια κατάσταση. Στο σημερινό κείμενο συντρέχει και μια ακόμη «διαβολική» σύμπτωση. Η διαθεσιμότητα της σχετικής πληροφορίας κυριολεκτικά μου «έπεσε στο κεφάλι» την κατάλληλη χρονική στιγμή.

Αφού αφιέρωσα αρκετή προσοχή και σκέψη στο θέμα των ενοχών (σε προηγούμενο άρθρο), έχοντας στο μυαλό μου την υπόθεση  ότι ο ενοχικός «ταιριάζει» καλύτερα με κάποιον χειριστικό, ώστε να μπορεί να παίξει τη γάτα με το ποντίκι, άνοιξα το βιβλίο του Χόρχε Μπουκάι «Ο Δρόμος της Αυτοεξάρτησης – Φύλλα Πορείας Ι». Και πέτυχα διάνα!

Σχετικά με τον όρο της εξάρτησης στις σχέσεις, ο Μπουκάι αναφέρει τις εξής λέξεις: α) Εξάρτηση, β) Συν-εξάρτηση, γ) Αλληλ-εξάρτηση, και δ) Αν-εξαρτησία. Και προσθέτει και μια λέξη που επινοεί ο ίδιος, την Αυτό-εξάρτηση. Όπως εξηγεί, ο Μπουκάι, η χειρότερη μορφή εξάρτησης είναι η ΣΥΝεξάρτηση. 

Ας πάμε όμως λίγο πίσω, στην ετυμολογία της λέξης εξάρτηση. 

Εξάρτηση σημαίνει α. κρέμασμα, β. υποταγή, γ. εθισμό. Η λέξη εξαρτημένος, παράγεται από τη λέξη κρεμάμενος, δηλαδή αυτόν που κρέμεται (εκ-κρεμής). Η λέξη εκκρεμής επίσης σημαίνει ημιτελής ή ελλιπής. Συνεπώς ο εξαρτημένος είναι αυτός που κρέμεται από κάποιον άλλον. Όταν λοιπόν εξαρτώμαι, αφήνομαι σε κάποιον άλλον να ρυθμίζει τη συμπεριφορά μου σύμφωνα με τη δική του βούληση και όχι τη δική μου. 

Σύμφωνα με τον Φερνάντο Σαβάτερ υπάρχουν τρία είδη αναπηρίας: οι διανοητικά ανάπηροι, οι συναισθηματικά ανάπηροι και οι ηθικά ανάπηροι. Σε αυτό το άρθρο, προκειμένου να αναδείξουμε το ρόλο της ενοχής στη γέννηση σχέσεων συνεξάρτησης, θα επικεντρωθούμε στους ηθικά ανάπηρους.

Ηθικά ανάπηροι, λέει ο Μπουκάι, «είναι αυτοί που χρειάζονται διαρκώς την επιδοκιμασία των άλλων για να πάρουν μια απόφαση» (Μπουκάι, σ. 25). Και η απόφαση αυτή μπορεί να είναι από το να αγοράσω ένα ζευγάρι κίτρινα παπούτσια, μέχρι να παντρευτώ ή να χωρίσω το Μήτσο. Κάνουν συνεχώς σφυγμομετρήσεις σχετικά με κάθε απόφαση που πρέπει να πάρουν. Όταν η εξάρτηση αυτή συγκεντρώνεται σε ένα μόνο άτομο του περιβάλλοντός του και γίνεται οξύτερο, τότε το άτομο πιστεύει ότι πραγματικά δεν θα μπορούσε να ζήσει χωρίς αυτό. Αυτό ονομάζεται ΣΥΝεξάρτηση. Η συνεξάρτηση είναι ο υπερθετικός βαθμός της παθολογικής εξάρτησης. 

Και έτσι φτάνουμε σε αποφθέγματα τύπου «Τον αγαπώ τόσο πολύ, που δεν θα μπορούσα να ζήσω χωρίς αυτόν». Και φυσικά αυτό ΔΕΝ ισχύει. Πάντα μπορώ να ζήσω δίχως τον άλλον. Πάντοτε. Έτσι, όταν είτε εγώ πιστεύω ότι δεν μπορώ να ζήσω χωρίς τον άλλο, είτε πιστεύω ότι ο άλλος θα πεθάνει εάν φύγω, τότε δημιουργείται αυτή η παθολογική κατάσταση. 

Ουσιαστικά δεν πρόκειται για σχέσεις αγάπης. Πρόκειται για χειριστικές σκέψεις που υποδηλώνουν φοβερή απαίτηση. Η αγάπη, όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι ένα συναίσθημα όμορφο και θετικό. Άρα, σύμφωνα με τον Μπουκάι, και συμφωνώ απόλυτα σε αυτό, αυτός που είναι εξαρτημένος, δεν αγαπάει. «Χρειάζεται, απαιτεί, εξαρτάται, αλλά δεν αγαπάει» (Μπουκάι, σ. 27).

Πάμε τώρα να δούμε τα τέσσερα στάδια του κατήφορου τον οποίο ακολουθεί συστηματικά ο (νευρωτικά) χειριστικός προκειμένου, εξαπατώντας τον εαυτό του, πιστεύει ότι ο άλλος τον αγαπάει, συνεχίζοντας να είναι το στήριγμά του και το μπαστούνι του. 

Απουσία λοιπόν της αγάπης, όπως προείπαμε, την αντικαθιστούμε με την καλλιέργεια της επιδίωξης να με χρειάζεσαι. Άρα παλεύω να δημιουργήσω μια σχέση υποτέλειας, καθώς εάν με χρειάζεσαι, τότε με ψάχνεις, μου αναθέτεις δουλειές, και εγώ (και ίσως και εσύ) νομίζεις πως με αγαπάς. Ωστόσο, συχνά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, γιατί μπορεί όντως κάποιος να μην σε χρειάζεται και να μπορεί να λύσει τα πρακτικά του θέματα μόνος του. Σε αυτή την περίπτωση που δεν ευοδώσει η προσπάθεια να με χρειάζεσαι, τότε προσπαθώ να σε κάνω να με λυπηθείς. «Εγώ που σε αγαπάω, και εσύ δεν με αγαπάς, και κάνω τόσα για σένα, και ακόμη και αν δεν με αγαπάς εγώ θα είμαι εδώ και θα σε αγαπώ». Και η κατηφόρα συνεχίζεται. Αν όμως δεν καταφέρω να σε κάνω να με λυπηθείς; Τότε γρήγορα γρήγορα βγάζω από το μυστικό τσεπάκι το πρώτο μπαλαντέρ. Προσπαθώ να σε κάνω να με μισήσεις. Έχοντας φτάσει σχεδόν στον πάτο του πηγαδιού, εάν δεν τα έχω καταφέρει μέχρι εδώ, τότε θα παίξω το τελευταίο μου χαρτί. ΘΑ ΣΕ ΚΑΝΩ ΝΑ ΜΕ ΦΟΒΑΣΑΙ!!! Να φοβάσαι που μπορώ να φτάσω, τί μπορεί να κάνω σε σένα ή στον εαυτό μου και να τρέμεις στην ιδέα. Έτσι λοιπόν όπως σε έχω γεμίσει με ενοχές, μέσω του ιδανικού συνδυασμού χειριστικού και ενοχικού, εσύ πλέον δεν μπορείς να κουνηθείς ρούπι από κοντά μου. Σε έχω δεμένο γερά. Και όλο αυτό κάτω από τη λεζάντα της αγάπης! 

Βρίσκω αυτή την ανάλυση του Μπουκάι καθηλωτική και πραγματικά αποκαλυπτική. Την τελευταία φορά που άκουσα κάποιον να μου λέει πως δεν μπορεί να χωρίσει και ότι νιώθει ένοχος για το τι έχει συμβεί, μου είπε «Φοβάμαι ότι θα πεθάνει». Έτσι ακριβώς παίζεται το παιχνίδι ανάμεσα στον χειριστικό και τον ενοχικό, και με ακριβώς αυτό τον τρόπο καταλήγει κάποιος σε σχέσεις συνεξάρτησης, που όχι μόνο αγάπη δεν περιέχουν, αλλά αποτελούν πυρήνα τοξικότητας και βάθρο δυστυχίας. Όταν αγαπάς κάποιον, αυτό που σε απασχολεί δεν είναι αν θα είναι μαζί σου, αλλά αν θα είναι ευτυχισμένος. Και αν αυτός ο άνθρωπος είναι ευτυχισμένος μαζί σου κι εσύ μαζί του, τότε ίσως μπορέσετε να είστε και ευτυχισμένοι μαζί (αν και το παραπάνω δεν είναι η μόνη προϋπόθεση). Στην τελευταία μου σχέση είπα στο σύντροφό μου «Τη στιγμή που δεν θα είσαι πια ευτυχισμένος κοντά μου, θα ήθελα να νιώσεις ελεύθερος να φύγεις. Το ίδιο θα ήθελα να μπορώ να κάνω κι εγώ.»

Δυστυχώς σχέσεις συνεξάρτησης δεν χτίζουμε μόνο σε συντροφικές-διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά και με τα παιδιά μας, του γονείς μας, με φίλους κτλ. Κι εκεί δημιουργούνται πολλά συμπλέγματα. Θα ήταν καλό να επανεξετάσουμε με περισσότερη ειλικρίνεια τα συναισθήματά μας για τους άλλους και να κοιτάξουμε από πιο κοντά τις σχέσεις μας, ψάχνοντας για αισθήματα αγάπης παρά για «βαφτίσια αγάπης».

*Η Μαρίνα-Σελήνη Κατσαΐτη είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οικονομικής Ανάλυσης, Πρόεδρος, Τμήμα Περιφερειακής και Οικονομικής Ανάπτυξης στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών